De Paardentram

door Aad Kleijweg

De meeste verzamelaars kennen ze wel, de pijpjes die in het eind van de 19e eeuw zijn gemaakt met daarop afgebeeld een stoomlocomotief en stoomraderboot. Onlangs kwam ik in het bezit van een wat minder algemeen pijpenkopje met daarop afgebeeld een vervoermiddel uit diezelfde periode, namelijk de paardentram.

Beschrijving van de pijpenkop:

Het is een beetje ongebruikelijke rondbodem met op beide zijden van de ketel een paardentram afgebeeld. De pijp is waarschijnlijk in Gouda vervaardigd zo rond 1860 - 1880. Merkjes van de pijpenmaker zijn niet aanwezig. Op beide zijden van de ketel zien we een paardentram die wordt voortgetrokken door twee paarden. Op de bok zit de koetsier die met de zweep de paarden aanspoort. Het lijkt erop dat op beide wagons het dak vol zit met mannetjes die een hoge hoed dragen, mogelijk onderweg naar een plechtige gebeurtenis. Bij de rechter afbeelding zien we dat er ook staanplaatsen waren op het balkon achter. Het enige duidelijke verschil is dat de wagon op de linkerzijde van de ketel het nummer 2 draagt en die op de rechterzijde van de ketel nummer 3.

De geschiedenis:

In de 19e eeuw is de paardentram ontstaan. Het was in de stad New York in de Verenigde Staten waar de eerste paardentram in 1832 in Manhattan reed. Toen nog op rails die 15 cm boven de weg uitstaken wat een hoop ongemak gaf. Pas in 1852 werd door de Fransman Alphonse Loubat de groefrails uitgevonden wat het mogelijk maakte de rails op gelijk niveau met het straatoppervlak aan te leggen. De eerste paardentramlijn in Nederland werd in 1864 aangelegd en liep van Den Haag naar Scheveningen. Zoals we op de oude foto van de Haagsche Tramweg Maatschappij (HTM) kunnen zien liep het traject van het Plein via de Oude Scheveningseweg naar het Kurhaus. Later in 1875 volgde ook Amsterdam en in 1879 Rotterdam met de aanleg van rails voor de paardentram. Tussen 1900 en 1914 werden de meeste paardentrams vervangen door de elektrische trams. In 1930 reed in Friesland nog de laatste paardentram rond van Makkum naar Harkezijl.

Tegenwoordig rijden in diverse steden zo ook in mijn eigen woonplaats Delft, voertuigen rond die men ten onrechte paardentram noemt. Ze rijden op rubberbanden gewoon op de weg en worden gebruikt voor rondritten of verhuurd voor uitstapjes. Feitelijk heet zo'n voertuig een omnibus, oorspronkelijk het voertuig waar de paardentram uit ontstaan is.

Beschrijvingssystematiek

1a. Aad Kleijweg Kleipijp 25
1b. Gouda
2a. Rondbodem
2b. Paardentram nummer 2 / Paardentram nummer 3 (Op het dak mannetjes met hoed op)
2c. -/-
2d. -
2e. Ongeglaasd
2f. Gebotterd
2g. Geen radering rondom de ketelrand
2h. -
3a. Tekst: TRAMWAY / TRAMWAY op de ontbrekende steel
3b. Ongelaasd
3c. -
4. 1860 - 1880
5. Gouda
6. -
7. -

Aanvullingen: In Brussel reed de eerste paardentram in 1869

Om het 150 jarig bestaan van de tram in Brussel te vieren is een postzegel uitgeven waarop afgebeeld de paardentram

De Haagse paardentram in Schevening in de Keizerstraat. De eerste reed op 25 juni 1864 en bleef bestaan tot in 1907 

Ook in andere steden deed de paardentram zijn intrede zoals we zien op de afbeelding hieronder. Trampraatjes