DE HELDENSAGE MAZEPPA

door Aad Kleijweg

DE HELDENSAGE MAZEPPA
UITGEBEELD OP EEN KLEIPIJP

Ivan Stepanovytsj Mazeppa was een belangrijke persoon in de Oekraïense geschiedenis

Mazeppa is geboren op 20 maart 1639 nabij Bila Tserkva en overleden op 2 oktober 1709 in Bender Moldavië. Hij was van adel en studeerde aan de Nationale Universiteit Kiev. Vervolgens deed hij het Jezuïeten college in Warschau. Vanaf 1659 was hij in dienst bij de Poolse Koning Jan II Casimir. Vanaf 1659 diende hij voor de koning van Polen, titulair koning van Zweden, grootvorst van Litouwen. Vanaf 1669 - 1673 was hij Kozak in dienst onder bevel van Hetman Petro Dorosjenko en van 1674 - 1681 diende hij onder Hetman Ivan Samojlovitsj. Hij kreeg een steeds hogere rang en vanaf 1681 tot 1686 had hij het tot generaal gebracht. In 1687 beschuldigt Mazeppa zijn Hetman Ivan Samojlovitsj ervan zich van de Russen te willen afscheiden wat er toe leidde dat hij de nieuwe Hetmen werd van Linkeroever-Oekraïne. Zijn fortuin groeide gestaag en hij werd één van Europa's grootste landeigenaren. In zijn regeerperiode werden veel kerken gebouwd in de Oekraïense barokstijl. In 1702 kwamen de Kozakken van de Rechteroever-Oekraïne onder leiding van Hetman Semen Pali in opstand. Mazeppa overtuigde de Russische Tsaar Peter ervan de opstand te willen beeindigen waar hij toestemming voor kreeg, hij won en Pali werd gevangen genomen en verbannen naar Siberië. Begin 18e eeuw kreeg het Russische rijk te maken met de grote Noordse oorlog. Tsaar Peter besloot de controle over het rijk te versterken door het Russische leger te reorganiseren. Voor Mazeppa gaf dit het gevoel dat ze hun machtpositie verloren doordat het Hetmandaat van Kozakken werd ingelijfd bij het Russische leger. Ze moesten ook oorlog voeren tegen andere modernere Europese legers waar ze niet voor waren getraind en er vielen veel slachtoffers. Toen Tsaar Peter van Rusland weigerde de Kozakken te helpen de Oekraïne te verdedigen tegen de Poolse Koning Stanislaus Leszczyński, een bondgenoot van Karel XII van Zweden welke het Hetmandaat in 1708 dreigde aan te vallen was voor Mazeppa de maat vol. Samen met 3000 Kozakken die hem wilden volgen liepen ze over naar de legers van Polen en Zweden. Tsaar Peter zag dit als verraad en liet het Russische leger steden van de Kozakken aanvallen waaronder de hoofdstad Batoeryn. In 1709 kwamen het Russische leger en het Zweedse leger met elkaar in conflict wat bekend is geworden als de slag bij Poltava. Mazeppa vocht mee aan de Zweedse kant. De Russen wonnen deze slag en voor Mazeppa vervloog de kans de Oekraïne bij Zweden aan te sluiten. Mazepa vluchtte samen met Karel XII naar het Turkse fort Bender waar hij na een korte tijd aan het einde van zijn leven kwam.

Tijdens de Perestrojka in 1985 -1990 kwam Mazeppa in een wat positiever daglicht te staan in nieuwe historische werken. In 1991 werd de Oekraïne onafhankelijk en werd Mazeppa tot nationale held uitgeroepen. In maart 2009 werd het Ivan Mazepa-Kruis, naar hem vernoemd, uitgereikt aan mensen die een grote verdienste voor de Oekraïne hadden verricht.

Bovenstaand verhaal lezend en reflecterend in de huidige tijd is er niet veel veranderd.

Het turbulente leven van Mazeppa heeft veel culturele werken opgeleverd zoals Gedichten, Muziekstukken, Schilderijen,  Tekeningen en Legenden

De legende van Mazeppa is een verhaal met een kleine kern van waarheid aangevuld met veel verzonnen elementen. Op de kleipijp in dit artikel wordt de tot de verbeelding sprekende legende uitgebeeld.

DE LEGENDE LUIDT

Mazeppa was in dienst bij de Russische vorst Nikoela Nikoelavitsj welke veel op reis was. De vrouw van de vorst had en oogje laten vallen op de knappe jonge Mazeppa. Op een dag dat de vorst thuis kwam na één van zijn vele reizen trof hij zijn vrouw in bed aan met Mazeppa. In eerste instantie wilde hij hem doorboren met zijn zwaard, maar was bang ook zijn vrouw te verwonden. Hij liet hem oppakken door zijn bedienden en liet hem naakt op een wilde hengst binden welke met zweepslagen de steppen in werd gestuurd. Dit werd een dolle rit want het geschrokken dier bleef almaar doordraven. De volgende morgen bereikten ze de rand van het donkere woud en werden achterna gezeten door een groep hongerige wolven, maar de hengst bleef ze voor. Mezappa had het koud en had honger en dorst, maar het lukte hem niet zich te bevrijden uit de touwen op de voordravende hengst. 

Schilderij van de Franse schilder Horace Vernet 1789 - 1863

Ook kwamen ze een groep rovers tegen, maar ook die waren niet in staat de voordravende hengst te stoppen. Uiteindelijk kwam het dier aan het eind van zijn krachten en stortte neer. Mazeppa probeerde zich te bevrijden maar was te vermoeid en raakte bewusteloos. Een Kozak die hem bij toeval aantrof in deze benarde situatie sneed de touwen los en nam hem op zijn rug mee naar huis waarna hij door zijn dochter werd verpleegd en verzorgd. Door de goede zorg herstelde hij in enkele weken van zijn verwondingen en nam afscheid van de vriendelijke mensen die hem hadden verzorgd. Om een lang verhaal kort te maken vanaf toen besloot hij zijn leven een andere wending te geven en zich sterk te maken voor een onafhankelijke  Oekraïense staat. Hij vocht met 5000 Kozakken en het Zweede leger met 25000 man tegen het Russische leger van de Tsaar wat dubbel zo groot was, en verloor en vluchtte naar Moldavië. De Kozakkenheld was 70 jaar en had vele oorlogen gewonnen en was verbitterd en ontgoogeld door deze nederlaag en heeft zijn doel, een onafhankelijk Oekraïne, niet kunnen bereiken. Kort daarna is hij overleden. Toch wordt hij gezien als een grote held uit de geschiedenis. 

In 1981 is in Gouda bij de Turfsingel aan de straat "Onder de Boompjes" door Freek Mayenburg een pijpenstort aangetroffen waarin een exemplaar is gevonden van onderstaande pijp. Op de pijp zien we in hoog reliëf Mazeppa met touwen vastgebonden op rug van de voortdravende hengst. De pijp is zo rond 1870 - 1890 te dateren.

Pijpenmakers die in die periode actief waren zoals P. Goedewaagen & Zoon en P. van der Want Gzn die pijpen maakten met een vergelijkbare versiering in hoog reliëf komen in aanmerking deze pijp te hebben gemaakt.

Leuk om te zien is dat ook een Luciferfabriek in Wenerborg Zweden welke in 1848 daar is opgericht door Robert Bergman uit Falköping een luciferdoosje heeft uitgebracht MAZEPPA  SAFETY MATCHES

Ook zijn er in de Oekraïne bankbiljetten uitgegeven waarop zijn portret prijkt.

Zoekend op internet kwam ik er bij toeval achter dat er ook een porseleinen pijp is uitgegeven met dezelfde voorstelling welke is beschreven door Bert van der Lingen met de titel  Ivan Mazepa, een Kozakken-hetman op een porseleinen pijp in Kwartaalblad Nr 170 van april 2023. 

Meer informatie over Ivan Mazeppa is te vinden op Wikipedia