ZINTUIGEN AFGEBEELD OP KLEIPIJPEN

door Aad Kleijweg 

ZINTUIGEN AFGEBEELD OP KLEIPIJPEN

Aristoteles de filosoof en wetenschapper uit de Griekse oudheid benoemde al de "Vijf Klassieke Zintuigen" die mooi zijn weergegeven op een Centsprent uit circa 1800. Het GEHOOR (man speelt op een dwarsfluit), de REUK (vrouw ruikt aan een bloem), de SMAAK (man rookt een pijp en schenkt een drankje in), het GEVOEL (vrouw wordt gekrabd door een kat), en het GEZICHT (vrouw leest een boek). De vijf klassieke zintuigen vinden we vaak terug in genreschilderijen en prenten uit de 17e en 18e eeuw.

Afbeelding 1 Centsprent de Vijf zintuigen ca. 1800

HET ZINTUIG DE SMAAK

Dat de klassieke zintuigen ook op kleipijpen zouden zijn afgebeeld had ik nog niet eerder ontdekt totdat ik in de groep De Kleipijp op Faceboek een afbeelding tegenkwam van een Delfts aardewerk bordje uit ± 1700, afbeelding 2. De voorstelling op het bordje is een zittende pijproker met zijn benen over elkaar geslagen die met een kooltjestang zijn pijpje aansteekt, ter vergelijking stond er een prent naast van Pieter Quast uit 1638 met de tekst Gustus.

Afbeelding 2 Delfts aardewerk ± 1700

De voorstelling op het Delfts aardewerk bordje uit ± 1700 en de voorstelling op de prent van Pieter Quast uit 1638 komt overeen met de voorstelling op de rechterzijde van de ketel van een pijpje uit mijn verzameling, afbeelding 3 en 4. Verder zoekende op internet op Pieter Quast en Gustus bleek dat de prent onderdeel uitmaakt van een serie van vijf, namelijk de vijf klassieke zintuigen en Gustus is het latijnse woord voor Smaak, één van de vijf klassieke zintuigen.

Afbeelding 3 Het zintuig SMAAK afgebeeld op de pijp en op een prent van Pieter Quast 1638

Reeds eerder heb ik de pijpjes op afbeelding 3 beschreven in combinatie met het pijpje op afbeelding 5.  Dit artikeltje ging vooral over de persoon op de linkerzijde van de ketel van beide pijpjes, met dat verschil dat de pijprokende persoon op het eerste pijpje een kruik vasthoudt met zijn linkerhand en diezelfde persoon op het tweede pijpje het glas opheft. De titel van de publicatie is "De Burgermeester houdt ook van een glaasje". Dat ik die persoon een Burgemeester noem heb ik afgeleid uit het boekje Pijpelogie van F.H.W. Friederich, waarin wij lezen op bladzijde 58 een beschrijving met de naam "De roker en zijn pijp". In deze beschrijving gaat de schrijver in vogelvlucht langs enkele pijpenkopjes waar pijprokers op staan afgebeeld. Zo beschrijft hij dezelfde pijproker in zijn boek op afbeelding 15 die  overeenkomt met de pijproker op de linkerzijde van het pijpje op afbeelding 4. Daar schrijft hij over "De Burgemeester hield er anders ook van". Waarmee hij bedoelde dat de Burgemeester ook graag een pijpje rookt.

Afbeelding 4

Afbeelding 5

Met de kennis dat de afbeelding op de rechterzijde van de ketel van het pijpje op afbeelding 3 het zintuig SMAAK uitbeeldt, wordt ook duidelijk dat de andere afbeeldingen op de pijpjes op afbeeldingen 4 en 5, de staande pijprokende en drinkende man mogelijk zijn te relateren aan het zintuig SMAAK. Dit inzicht wordt nog eens versterkt door de afbeelding op de Centsprent, want ook daar staat het zintuig D'SMAAK afgebeeld als een rokende en drinkende man. De schenkkan voor wijn of bier op de rechterzijde van de ketel bij het pijpje op afbeelding 5, zou een vereenvoudigde weergave kunnen zijn van de oude vrouw met een kan met drank, afgebeeld op de prent op afbeelding 3. 

HET ZINTUIG DE REUK

Wetende dat pijpemakers de voorstelling hebben afgekeken van een serie prenten over de vijf klassieke zintuigen heb ik verder gezocht en al gauw vond ik een prent met het zintuig De Reuk, afgebeeld als een poepende man met de tekst Odoratus, Odoratus is latijns voor De Reuk. De prent is eveneens gemaakt door Pieter Quast, maar is van een andere serie van vijf over de vijf klassieke zintuigen. Deze voorstelling komt eveneens voor op de rechterzijde van een pijpje (uit andermans verzameling) met op de keerzijde het welbekende zittende vissertje of hengelaar, afbeelding 7.

Afbeelding 6 Het zintuig De Reuk afgebeeld op de pijp en op een prent van Pieter Quast

Afbeelding 7

TITELBLAD VAN DE VIJF ZINTUIGEN

Er zijn verschillende series van prenten terug te vinden van "De Vijf Klassieke Zintuigen" van Pieter Quast, echter de serie uit 1638 waar ook de prent op afbeelding 3 toe behoort bezat ook een zesde prent, nl. het Titelblad. Op deze prent zien we een Nar die op zijn tenen loopt die in zijn linkerhand een tekstlint vasthoudt en tussen zijn riem een Marot of Narrenstaf draagt. Op het tekstlint staat VIJF SINEN TE KOOP.  Ook de Nar op deze prent is letterlijk terug te vinden en afgebeeld op een kleipijp op afbeelding 8. Eerder hadden we de betekenis van de Nar op de rechterzijde van de ketel van deze kleipijp nog niet kunnen plaatsen. Bij de lopende persoon met zwaard op de linkerzijde van de ketel is de betekenis vooralsnog onbekend.

Afbeelding 8

Afbeelding 9 De Nar op rechterzijde ketel en de prent van Pieter Quast uit 1638 

Van de prenten gemaakt door Pieter Quast over "De Vijf Klassieke Zintuigen" heb ik dus twee zintuigen terug kunnen vinden die zijn afgebeeld op kleipijpen, nl. De Smaak en De Reuk plus het Titelblad. Het vermoeden is dus dat er meer moeten zijn, nl. Het Gevoel, Het Gehoor en Het Gezicht. 

HET ZINTUIG GEHOOR

Verder zoekend op internet naar prenten uit de reeks van "De Vijf Klassieke Zintuigen" kwam ik de prent op afbeelding 10 tegen van het t' Gehoor. We zien een jongeman met een muts met veer, spelend op een viool. Deze afbeelding is voor zover ik weet niet letterlijk terug te vinden op kleipijpen. Echter wel andere Speelmannen "Vioolspelers" zoals afgebeeld op het pijpje op afbeelding 11.

Afbeelding 10

Afbeelding 11 Speelman en Schenkkan

Zoekende of er ook prenten te vinden zijn gelijkend op de speelman, afgebeeld op het pijpje op afbeelding 11, komt een prent van Cornelis Visscher, naar een schilderij van Adriaen Brouwer, afbeelding 12 er het dichts bij. Het is dus niet ondenkbeeldig dat met deze voorstelling van een vioolspeler het Zintuig het Gehoor wordt uitgebeeld. Op de rechterzijde van de ketel zien we zo'n zelfde schenkkan afgebeeld als bij het pijpje op afbeelding 5, het zou dus  zomaar kunnen dat deze voorstelling verwijst naar het Zintuig Smaak, als mijn veronderstelling klopt. 

Afbeelding 12 De Vioolspeler 

Van "De Vijf Klassieke Zintuigen" hebben we er dus drie van de vijf terug kunnen vinden, nl. De Smaak, De Reuk en Het Gehoor. Mogelijk zijn de twee ontbrekende klassieke zintuigen Het Gezicht (zien) en Het Gevoel (voelen) ook afgebeeld op kleipijpen, maar die heb ik nog niet kunnen vinden. Er blijft dus nog wat te ontdekken over.

De pijpjes in dit artikel beschreven zijn te dateren uit de periode van 1710 - 1740, in die tijd een populair model, trechter met parelnaad.

Bronnen:

Afbeelding 1. Centsprent ± 1800 Zintuigen Wikipedia Zintuig

Afbeelding 2. Delfts aardewerk bordje ± 1700 met pijproker Collectie: Edwin van Drecht. Facebook Groep De Kleipijp

Afbeelding 3. Prent van Pieter Jansz Quast 1638 Smaak Rijksmuseum

Afbeelding 6. Prent van Pieter Jansz Quast 1615 - 1647 De Reuk Rijksmuseum

Afbeelding 7. Pijpje Hengelaar/Poepende man Collectie en Fotografie: Ewout Korpershoek

Afbeelding 8. Pijpje Persoon met hoed en zwaard/Dansende Nar Collectie: Lia Schouten Fotografie: Jan van Oostveen

Afbeelding 9. Prent van Pieter Jansz Quast 1638. Titelprent Vijf sinen te koop Rijksmuseum 

Afbeelding 10. Prent anoniem naar Jan Verkolje Vioolspeler t, Gehoor Rijksmuseum

Afbeelding 12. Prent Cornelis Visscher naar Adriaen Brouwer Vioolspeler Gehoor Rijksmuseum

Publicatie: De Burgermeester houdt ook van een glaasje Aad Kleijweg