Rechenpfennig afgebeeld op Goudse grospenningen
door Aad Kleijweg
Grospenningen zijn van klei gemaakte schijfjes waarbij men door middel van een bewerking de verschillende waardes aan de schijfjes gaf. De bewerking werd vaak gedaan met materiaal wat de pijpenmaker snel voor handen had. Grospenningen worden vrijwel uitsluitend gevonden in plaatsen waar pijpenmakers gevestigd waren. Er zijn erg veel verschillende bekend, van zeer fraai uitgevoerd tot zeer eenvoudig. Het proces van pijpen maken werd uitgevoerd door mensen met verschillende functies. Zo had je de rolders, kasters en tremsters. Voor elke functie was er een andere graad van beloning. Zo verkreeg de kaster andere grospenningen als de rolder voor zijn gedane werkzaamheden. Ook werden er verschillende pijpen gemaakt, zo kun je bedenken dat het kasten van een pijp met lange steel beter werd beloond dan met een korte steel. Ook de kwaliteitverschillen van de pijpen zullen een reden geweest zijn om anders te belonen. Een gros pijpen in de pijpenmakerswereld bestond uit 160 stuks omdat men rekening hield met ongeveer 10% breuk. Na het bakken bleef er dan toch een gros pijpen over. Voordat de pijpen gebakken werden kon het personeel hun verkregen grospenningen éénmaal per week inleveren en kregen zo hun verdiende loon van hun pijpenmakersbaas.
In de 18e eeuw zien we dat pijpenmakers grospenningen maken die het uiterlijk hebben van echte muntjes. Men gebruikte hiervoor eenvoudig duiten, een munt die rijkelijk aanwezig was in die tijd. Deze grospenningen werden eenvoudig gemaakt door een klein bolletje klei samen te persen tussen twee duiten en sneed men de klei weg die er tussenuit kwam. Een voorbeeld hiervan is een grospenning uit mijn eigen verzameling, gevonden in het drooggelegd grachtje in de Peperstraat in Gouda. Doordat de grospenning tussen twee duiten geperst is staat de voorstelling in spiegelschrift. Door de afbeelding horizontaal te kantelen kunnen we de afbeelding lezen zoals hij op de duit staat afgebeeld. De grospenning gemaakt op afbeelding 1 is gemaakt met een duit met het wapen van Utrecht en een duit met de tekst ZEELANDIA 17..
Afbeelding 1
We zien dus dat grospenningen met twee verschillende duiten gemaakt kunnen zijn. Ook kwamen er wel voor, zij het in mindere mate, die met twee verschillende munten werden gemaakt. Zo heb ik eerder beschreven een grospenning, gemaakt met een VOC duit uit 1730 en een 6 Pfennig munt uit Paderborn Duitsland deelstaat Noordrijn-Westfalen uit 1676.
In de polder Achterwillens bij Gouda, een rijke plek in het verleden voor pijpvondsten, zijn grospenningen gevonden die gemaakt zijn met Duitse rekenpennigen uit Neurenberg. Daar kwam ik achter door de grospenning gemaakt van rode klei op afbeelding 2 horizontaal te kantelen en daarop te zoeken op internet. De tekst rond de rijksappel luidt ANFANG BEDENCK ENDT met tussen de woorden een bloemetje wat zoiets betekent als " Overweeg in het begin het einde " Deze rekenpenning is gemaakt door graveur Johann Weidinger uit Neurenberg en is in gebruik geweest van 1670-1727. Op afbeelding 3 zien we de grospenning horizontaal gekanteld naast de rekenpenning.
Afbeelding 2
Afbeelding 3
Op de keerzijde van de rekenpenning op afbeelding 3 staat afgebeeld centraal een zon, sterren en de maan met rondom de tekst IOHANN WEIDINGERS·RECH-PFEN. te zien op afbeelding 4.
Afbeelding 4
Deze afbeelding op de rekenpenning van de zon, maan en sterren brengt ons bij twee andere exemplaren van grospenningen afbeelding 5 met dezelfde voorstelling, gevonden in de polder Achterwillens in Gouda. De tekst op de grospenningen is lastig te ontcijferen en er bestaan rekenpennigen met verschillende teksten rond deze voorstelling. Namelijk " IOHANN WEIDINGERS·RECH-PFEN " en " ANFANG BEDENCK DAS END ".
Afbeelding 5
Onder voorbehoud, als we de grospenning horizontaal gekanteld afbeelden, komt de rekenpenning op afbeelding 6 het meest overeen, ook qua vorm van de maan. De rekenpenning is ook gemaakt door de graveur Johann Weidinger uit Neurenberg en is ook in gebruik geweest van 1670 - 1727. Aan de keerzijde van de rekenpenning staat een rijksappel met daar rondom de tekst " GOTTES·REICH·BLEIBT·EWIG ".
Afbeelding 6
Afbeelding 7
Een mooi voorbeeld van een rekenpenning waar de zon, sterren en de maan staan afgebeeld is het exemplaar op afbeelding 8 met de tekst " ANFANG BEDENCK DAS END " rondom de voorstelling. Ook dit exemplaar is gemaakt in Neurenberg.
Afbeelding 8
De grospenning waarop duiten zijn afgedrukt zijn veelal in de 18e eeuw gemaakt. Gezien de datering van de rekenpennigen denk ik dat we de grospenningen in dit artikel besproken in de eerste helft van de 18e eeuw kunnen dateren.
Rechenphenningen of wel rekenpenningen waren penningen die gebruikt werden bij een rekenbord of rekendoek, een rekenhulpmiddel. De penning nam de waarde aan afhankelijk van het vak waarin het werd geplaatst. Op afbeelding 9 is te zien hoe het in zijn werk ging.
Afbeelding 9
Bronnen:
Rekenpenning Wikipedia
Counter Token Johann Weidinger; Nuremberg Numista
Grospenningen Spijkertegel.nl
Eerdere publicaties:
Grospenningen of Betaalpenningen
Een Grospenning met een Duitse kant