Kleipijpen en Gevelstenen Deel 2a
door Aad Kleijweg
Pijpmerken zijn in drie groepen onder te verdelen namelijk in lettermerken, cijfermerken en beeldmerken. Het zijn vooral de beeldmerken waarvan we overeenkomstige voorbeelden kunnen vinden op gevelstenen die we ook terugvinden als pijpenmerk of versiering. Niet dat ze een direct verband met elkaar hebben, maar prenten, schilderijen, voorwerpen en dus ook gevelstenen uit die tijd kunnen als voorbeeld gediend hebben een pijpenmerk of versiering te bedenken.
In deel 2 Kleipijpen en Gevelstenen richt ik mij op fauna en flora en ben ik op zoek gegaan naar gevelstenen met dieren en planten die overeenkomen met merken of versieringen op kleipijpen.
Op de Egelantiersgracht 63, Amsterdam bevindt zich een gevelsteen waarop afgebeeld is een Valk met kap die gebruikt wordt bij de Valkerij. Als pijpenmakersmerk is de Valk niet bekend, maar we kennen hem wel als een reliëfversiering op een pijpje uit Gouda. Pijpje draagt aan de andere zijde van de ketel de letter V.
KLAVERBLAD
In Amersfoort stond een brouwerij Het Klaverblad. Deze inmiddels afgebroken brouwerij had een gevelsteen met een Klaverblad met de initialen IL en is gedateerd ANNO 1670. De gevelsteen bevindt zich nu in Museum Flehite. Het klaverblad kennen wij van Gouda ook als pijpenmakersmerk en is van 1660 tot 1880 in gebruik geweest door de volgende pijpenmakers:
1660 - 1701 Pieter Dammasz. Krijger
1717 - 1717 Dirck Pietersz. Krijger
1720 - 1758 Jan Arijse Danens
1734 - 1758 Abraham van der Spelt in huur
1758 - 1778 Jan Arijse Danens
1778 - 1781 wed. Jan A. Danens
1782 - 1787 Arij Jacobsz. Danens
1782 - 1787 Jan Jacobsz. Danens in huur
1787 - 1793 Jan Jacobsz. Danens
1800 - 1817 Pieter van Geelen
1800 - 1817 Jan Scholten in huur
1817 - 1840 Jan Scholten
Van het pijpje hier afgebeeld is niet bekend of het een Gouds product is.
Het merk Klaverblad is ook bekend van Alpen aan de Rijn en Schoonhoven
TWEE KLAVERBLADEN GEKROOND
In Haarlem staat een pand met daarop de gevelsteen met twee gekroonde klaverbladen. In Gouda kennen we wel het pijpenmerk twee klaverbladen zonder kroon, echter in Aarlanderveen in het derde kwart van de 18e eeuw is ook het pijpenmerk gezet door pijpenmaker Philip Hoogenboom dat overeenkomt met de afbeelding op de gevelsteen De gekroonde twee klaverbladen.
DRIE KLAVERBLADEN
In Amsterdam Keizersstraat 1 staat een pand met een gevelsteen D' drie Klaaver Blaaden. Het is een gevelsteen uit de eerste helft van de 18e eeuw. Drie Klaverbladen kennen wij ook als pijpenmakersmerk in Gouda van 1682 - 1794. De pijpenmakers die dit merk gebruikten waren:
1682 - 1695 Roelof Janse Reijnegom
1731 - 1756 Barend Verzijl
1756 - 1766 Gerrit Moleman en weduwe
1766 - 1781 Gerrit van Ham
1781 - 1794 Carel van Ham
VIS GEKROOND
In Amsterdam in de Violettenstraat 7-11 is een pand met een gevelsteen DE GEKROONDE HAERINGH uit 1728. Op kleipijpen werden gekroonde vissen vaak toegepast in de 18e eeuw. Niet duidelijk is of het dan om een haring gaat. We kennen ze van Gouda, maar ook in Schoonhoven, Gorinchem, Utrecht en Alphen aan de Rijn kwamen de merken Vis gekroond met toevoeging van de initialen van de pijpenmaker vaak voor.
In tegenstelling op de gevelsteen zwemmen de vissen op kleipijpen op een enkele uitzondering na altijd naar links.
HOND
In Franeker is een pand met een gevelsteen waar een Hond op staat afgebeeld. In Gouda kennen we het pijpenmerk De springende hond dat van 1669 tot 1755 in gebruik is geweest.
De pijpenmakers in Gouda die het merk de springende hond gebruikten waren:
1669 - 1674 Isack Goosenson
1674 - 1709 Cornelis de Lange
1709 - 1755 Daniel van Hoorn
TWEE DUIVEN
Op het Deliplein in Groningen bevindt zich een gevelsteen met twee duiven. Vergelijkbaar maar dan gekroond kennen we het pijpenmerk in Gouda wat in gebruik is geweest van 1675 tot 1817
De pijpenmakers in Gouda die het pijpenmerk Gekroonde twee duiven gebruikten waren:
1675 - 1704 Jan Teunisse Bouman
1704 - 1709 Weduwe van J. T. Bouman
1709 - 1721 Gerrit Jansz. Bouman
1721 - 1722 Weduwe van G.J. Bouman
1722 - 1762 Willem Hendricksz. Sprot
1762 - 1765 Weduwe van W.H. Sprot
1765-1765 Teunis Jansz. van Dieveren
1765-1800 Pieter Schinkel
1800-1817 Cornelis van Oudshoorn
VOS
In Amsterdam Prinsengracht 300 staat een pand met gevelsteen De Roode Vos uit de 17e eeuw. Van Gouda kennen we het pijpenmerk Vos op zijn gat wat van 1674 tot 1866 in gebruik is geweest
Het pijpenmerk Vos op zijn gat in Gouda is in gebruik geweest door de volgende pijpenmakers:
1674 - 1682/1705 Jacob Hendricksz. de Vos
1712 - 1729 Jacobus van Kleef
1729 - 1755 Jacob de Vos
1755 - 1777 Hester Dirka, weduwe van Jacob de Vos
1757 - 1777 Jan van Rossen in huur
1777 - 1788 Jan van Rossen
1788 - 1798 Arnout Carlier
1798 - 1827 Willem Hermanusz. Begeer
1827 - 1866 Hermanus Willemsz. Begeer
MELKENDE BOER
In Monnickendam Noordeinde 79 is een pand met gevelsteen waar een melkende boer op staat afgebeeld met de titel YNDE MELCKMAN "IN DE MELKMAN" Tot 1862 had een bakkerij die in het pand gevestigd was de naam De Roode Melckkoe en heeft men daardoor aangenomen dat de koe oorspronkelijk rood van kleur is geweest op de gevelsteen.
Leuk is de overeenkomst op een pijpje wat gemaakt is door de Goudse pijpenmaker De Firma P. van der Want Gzn. Pijpje is gemaakt als reclame voor een landbouwtentoonstelling die op 31 augustus tot 3 september 1909 in Gouda werd gehouden.
ZEEPAARD
Niet een echt dier, maar fantasie of fabeldier, Het Zeepaard. In Dokkum Boterstraat 6 staat een pand met een gevelsteen waarop afgebeeld een zeepaard. De steen draagt de tekst INT VE GULD SEEPEERT 1656.
Het Zeepaard is in Gouda bekend als pijpenmerk en is in gebruik geweest van 1661 tot 1811 door de volgende pijpenmakers:
1661 - 1691/97 Mels Jeroensz. Lorijn
1697 - 1733 Jeroen Jacobsz. Lunenburg
1733 - 1758 Jacob Lunenburg
1758 - 1773 Weduwe van J. Lunenburg
1758 - 1773 Jan Mossel, in huur
1773 - 1775 Jan Mossel
1776 - 1784 Hieronimus Dortland
1785 - 1795/1803 Teunis Boot
1795/1803 - 1811 Weduwe van T. Boot
EENHOORN
Eveneens een fantasie of fabeldier. In Zierikzee Havenpark 14 staat een pand met een gevelsteen met Eenhoorn met de titel D BROUWERY IN DE EENHORE ANNO 1639.
De Eenhoorn is ook bekend als pijpenmerk en is korte tijd in gebruik geweest van 1660-1686 door de pijpenmaker Arij Davidse Konijnenbrouck
HAAS
Op de Leidsegracht 37 te Amsterdam bevindt zich een gevelsteen DE HAES op een pand uit 1666. De Haas (springend) is ook bekend als pijpenmakersmerk in Gouda van 1683 tot 1715 en is gebruikt door de pijpenmaker Dirck Janse Doesburg.
Leuk om te zien is dat de Springende Haas ook gebruikt is als versiering op een kleipijp uit ± 1900 gemaakt door Pieter Goedewaagen & Zoon te Gouda.
SPRINGEND HERT
In Gouda Achter de kerk 14 in de museumtuin bevindt zich een gevelsteen met Springend Hert 1613.
Het pijpenmerk Springend Hert is in Gouda bekend en in gebruik geweest van 1655 tot 1775 door de volgende pijpenmakers:
1655 - 1679 Barend Dircksz. Jonckhart
1679 - 1683 Jan Hendrickse Ve bele
1683 - 1688 Barend Dircksz. Jonckhart
1688 - 1753 Jan Willemsz. de Vink
1754 - 1775 Leendert van Borselen en weduwe
1776 - 1775 Hendrik Bos, in huur
Ook een zeer productief pijpenmaker in de 17e eeuw uit Gorinchem, Willem Teeck had het pijpenmerk Springend Hert in gebruik met toevoeging van zijn initialen WT.
En ook een pijp van Pieter Goedewaagen & Zoon is versierd met een Springend Hert
SPRINGEND PAARD
In Bolsward Dijkstraat 23 is een pand met een gevelsteen waarop een springend paard staat afgebeeld. Het pijpenmerk Paard (springend) is lang in gebruik geweest door de volgende pijpenmakers in Gouda:
1666-1687 Onbekend
1687 - 1721 Hendrick Willemsz. van Boksel
1721 - 1725 Willem Hendricksz. van Boksel
1725 - 1776 Jacob de Vink
1728 - 1730 Jan Stoutman in gebruik
1776 - 1798 Gerard Carlier
1795 - 1797 Gijsbert Korver in huur
1798 - 1828 Leendert Welter
1828 - 1839 Joost Leendertsz. Welter en weduwe
1838 - 1839 Willem Marinus Weijman in huur
1839 - 1863 Willem Marinus Weijman
1863 - 1865 Willem Frederik van Essen
1865 - 1869 Firma P. en W.F.C. van Essen
1869 - 1899 Gerardus Johannes van Baalen, Firma Jan van Baalen
EEND
Op het OLYMPIAPLEIN 2-4 in Amsterdam is een pand met twee gevelstenen waarop een eend staat afgebeeld. Zowel een naar links als naar rechts zwemmende.
Als pijpenmerk is een zwemmende eend in Gouda niet echt bekend. Er is wel een hielmerk Eend met ster geweest zo rond 1670 - 1685 waarvan de maker onbekend is.