De Felix Meritis pijpjes

door Aad Kleijweg

Er zijn nogal wat pijpenkopjes gevonden met de Latijnse tekst Felix Meritis wat letterlijk "Gelukkig door verdiensten" betekent. Voor zover mij bekend zijn er drie typen van dit pijpje gemaakt. Door de leden van het genootschap Felix Meritis is menig pijpje gerookt en gebroken en voor hun gebouw in Amsterdam in de gracht geworpen. Daarom was het niet verwonderlijk dat toen in 1974 de Keizersgracht werd afgedamd er Felix Meritis pijpjes tevoorschijn kwamen. In dit artikeltje gaan we er wat dieper op in hoe ze er uit zagen, wat Felix Meritis was en door wie de pijpen gemaakt zijn.

• De Felix Meritus pijpjes
• Wat was Felix Meritus
• Wie was de pijpenmaker van de Felix Meritus pijpjes

De pijpjes van Felix Meritis

Nr 1. Een slanke ovoide pijpenkop gevonden in Amsterdam heeft de tekst .FELIX MERITUS. als een bandstempel rondom de ketelrand. Het hielmerk is de gekroonde 96. Op de linkerzijde van de hiel zien we het bijmerk, wapen van Gouda en aan de rechterzijde het vormmerk stip.

Nr 2. Een ovoide pijpenkop gevonden in Gouda heeft de tekst FELIX MERITIS tussen twee parelranden rondom de ketelrand. Het hielmerk is de gekroonde 96. Op de linkerzijde van de hiel zien we het wapen van Gouda. Van dit type pijpje met de tekst tussen de parelranden is bekend dat er zowel exemplaren met een smalle als met een bredere kop waren.

Nr 3. Een ovoide pijp is gemaakt ter gelegenheid van het vijftig jarig bestaan van het genootschap FELIX MERITIS. Het hielmerk is de gekroonde 96. Op de linkerzijde van de hiel zien wij het wapen van Gouda. Op de rechterzijde van de hiel zien wij als vormmerk 2 stippen. We zien aan de rokerszijde op de ketel een medaillon met er omheen de tekst VYFTIG JARIG BESTAAN. 1827. In het medaillon staat de naam van het genootschap FELIX MERITIS en in reliëf dezelfde voorstelling die we terugvinden centraal in het fronton van het gebouw van het genootschap, de bijenkorf op een sokkel met wat bloemen er omheen. De bijenkorf was het symbool van het genootschap.

Beschrijvingssystematiek

Literatuur:

[1] Krommenhoek, W. en Vrij A. , z.j. (1986). Kleipijpen Drie eeuwen Nederlandse kleipijpen in foto's. Amstelveen.
[2] Tijmstra F. en Meulen J. van der (1988). De Kleipijp als bodemvondst
[3] Friederich F.H.W. (1975). Pijpelogie
[4] Tymstra F. (1978) PKN 1e Jaargang
[5] Oostveen (2002) Het Profiel, Mededelingenblad van AWN afdeling Amsterdam en omstreken. September
[6] Helbers G.C. en Goedewaagen D.A. (1942) Goudsche Pijpen

Wat was Felix Meritus

Op initiatief van de horlogemaker Willem Writs werd door een aantal gegoede burgers van Amsterdam met een wetenschappelijk en kunstzinnige interesse op 3 november 1777 het genootschap Felix Meritis opgericht. Felix Meritis betekent letterlijk "Gelukkig door verdiensten" Het genootschap was voor de bevordering van kunst en wetenschap. Het genootschap was in vijf afdelingen onderverdeeld, Natuurkunde, Tekenkunde, Letterkunde, Muziek en de belangrijkste was Koophandel. Eerst was het genootschap gehuisvest op de Leliegracht en de Oudezijds Voorburgwal. Maar door het groeiend ledental was men genoodzaakt een ander onderkomen te gaan zoeken. In 1786 werd besloten het onderkomen zelf te laten bouwen en werd er een wedstrijd uitgeschreven voor architecten. Jacob Otten Husly was de winnaar met zijn ontwerp Tempel der verlichting. Om die te kunnen bouwen werden vier panden op de Keizersgracht aangekocht en gesloopt. Na de sloop is men begonnen met bouwen. In 1787 werd het gebouw plechtig ingewijd. Het gebouw is gemaakt in de Lodewijk XVI-stijl en behoort tot één van de mooiste gebouwen van Amsterdam uit de 18e eeuw.

Het aanzien van het gebouw wordt geaccentueerd door de vier Corinthische halfzuilen en het daarop geplaatste hoofdgestel met fronton. In het fronton bevind zich in reliëf een bijenkorf wat het symbool is van het genootschap Felix Meritis. De bijenkorf geplaatst op een sokkel met er omheen bloemen zien wij ook weer terug op het pijpje dat gemaakt is ter gelegenheid van het 50 jarig jubileum van het genootschap Felix Meritis. Dit kolossale pand werd in de volksmond gewoon Felix genoemd. Door een dalend ledenaantal en stijgende exploitatiekosten was het genootschap in 1889 genoodzaakt zichzelf op te heffen en het pand werd verkocht aan de drukkerij Holdert & Co. Op 19 februari 1932 is het gebouw nog zwaar beschadigd door een zware brand en werd weer hersteld. Na de tweede wereldoorlog werd het gebouw het hoofdkwartier van de CPN. De Communistische Partij Nederland heeft met hun eigen mensen het gebouw zowel aan de buiten- als binnenkant zoveel mogelijk in de oorspronkelijke staat hersteld. In de roerige jaren veranderde het gebouw in een cultuurpaleis en waren er optredens van Ramses Shaffy, Liesbeth List, Jenny Arean, Freek de Jonge en vele andere bekende en onbekende artiesten. In 1971 werd er het Shaffytheater opgericht waar veel experimentele muziek, dans en toneelvoorstellingen werden opgevoerd. In 1988 werd de subsidie door de gemeente Amsterdam aan het Shaffytheater stopgezet. De activiteiten werden door de stichting Felix Meritis in gewijzigde vorm voortgezet. Zodoende konden de theatermakers nog een tijd doorgaan met hun voorstellingen. In 1992 werd het gebouw voor een langdurige periode in erfpacht genomen door de gemeente Amsterdam. Tegenwoordig heeft het gebouw weer zijn oorspronkelijke functie en is het weer een ontmoetingsplaats voor kunstenaars, wetenschappers en cultureel geïnteresseerden.

Wie was de pijpenmaker van de Felix Meritis pijpjes

Nagevraagd bij verschillende verzamelaars en in de literatuur blijken alle pijpjes met de tekst Felix Meritis en die van het 50-jarig jubileum gemaakt te zijn door de zelfde pijpenmaker en het hielmerk de gekroonde 96 te bevatten. Dit merk was in die tijd in gebruik bij Pieter Stomman. Dit merk heeft hij verkregen van zijn moeder Susanna de Vrije de weduwe van zijn vader Jacobus Stomman. Pieter Stomman was werkzaam vanaf 1770 tot 1838. Gelukkig door verdiensten (Felix Meritis) zal Pieter Stomman dus wel geweest zijn om als enige pijpenmaker pijpjes te mogen leveren aan het genootschap. Mochten er toch nog pijpjes bestaan van een andere pijpenmaker dan is hij toch wel de grootste leverancier geweest. Pieter Stomman is in 1751 geboren en is op zijn 19e begonnen met pijpen maken. Van 1781 tot 1798 was hij Overman en Deken van het Pijpenmakersgilde. In 1799 tot 1811 had hij de functie van Provisioneel Commissaris en de laatste functie die hij uitvoerde was Commissaris van 1815 tot 1832. Pieter Stomman is in 1839 overleden. Buiten het merk de gekroonde 96 heeft Pieter Stomman ook de merken gekroonde 16, 54 en L gebruikt.

  
PIETER STOMMAN JACOBSZ 1751-1839 en zijn vrouw MARIA STOMMAN-VERBRUGGEN 1751-1817

Slechts zelden zullen we ons een voorstelling kunnen maken hoe een pijpenmaker er uit gezien zal hebben, maar van Pieter Stomman en zijn vrouw bestaan miniaturen. Deze miniaturen waren in 1942 nog in het bezit van G.M. van der Want familie van andere bekende pijpenmakers geslacht. Dat een familielid uit het pijpenmakers- geslacht Van der Want de miniaturen in hun bezit hadden is ook weer niet zo vreemd als je weet dat de derde dochter van Pieter Stomman, Sara getrouwd was met Pieter van der Want Gzn.

Verpakkingsmerk de gekroonde 96 van Pieter Stomman

Afbeeldingen pijpenkop 1 en 2 gemaakt door Bas Konijnendijk
Afbeeldingen pijpenkop 3 gemaakt door Aad Kleijweg
Afbeeldingen Felix Meritis gebouw komen van Internet
Afbeeldingen portretten Pieter Stomman en zijn vrouw zijn gescand uit Goudsche Pijpen
Afbeelding Verpakkingsmerk is gescand uit Goudsche Pijpen